Powszechnie dominujący model nauczania opiera się na następujących założeniach: nauczyciel mówi, uczniowie słuchają, z wyjątkiem sytuacji, gdy są wezwani do odpowiedzi na pytania o to, co nauczyciel powiedział. Ten tradycyjny model zakłada zarówno autorytet nauczyciela jak i niewiedzę uczniów.

Na szczęście coraz częściej te metody są zastępowane przez nowe techniki nauczania, które odnoszą się do doświadczeń uczących się oraz doceniają to, co już znają. Uczący się coraz więcej wiedzy zdobywają ucząc się nieformalnie, poza strukturami szkolnymi, i biorą odpowiedzialność za swoją naukę.

Należy zauważyć, że w nowym modelu nauczania zmieniła się zarówno rola nauczyciela, który z utracił monopol na wiedzę, jak i ucznia, który dysponuje wiadomościami, często nawet na bardzo szczegółowymi. W tym modelu nauczania, nauczyciel staje się bardziej prowadzącym i rozbudzającym zainteresowania uczniów, niż wykładowcą ex cathedra.

Wspólne analizowanie własnych doświadczeń i wypracowywanie wspólnych wniosków to główny cel nauczania. Celem dydaktyki nie jest już zatem szukanie „właściwej odpowiedzi” czy nawet konsensusu, ale wspólne poszukiwania pomysłów i rozwiązywanie problemów.

Nauczyciel XXI wieku??

Nauczyciel XXI wieku powinien uczyć tego, czego nie umie. Dziwne? Owszem, ale dzięki poruszaniu na lekcji tematów, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi, zmusza się uczniów do szukania kreatywnych rozwiązań, a chyba nikogo nie trzeba specjalnie przekonywać, że szkoła w wielu przypadkach po prostu zabija kreatywność. Niestety, powyższe wiąże się z ze zmianą, która dla wielu nauczycieli jest nie do pomyślenia.

Być może… wkrótce nauczyciela wielu przedmiotów może zastąpić interaktywny hologram lub tzw. botteacher.

Obserwując stopień zaawansowania technologicznego, może to być tylko kwestia czasu.

Być może w przyszłości… Rodzice będą wybierać szkoły z hologramami nauczycielskimi z lepszym softem.

Facylitacja… czary… magia… konieczność…

Niezwykle istotnym elementem w proces nauczania staje się automotywacja oraz grupowe rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji. Dlatego tak ważne jest zjawisko facylitacji, polegające na tym, że w obecności innych jednostek stajemy się bardziej efektywni. Facylitacja zatem, to wzajemny wpływ członków grupy, powodujący wzrost zachowań określonego rodzaju, np. wzajemne motywowanie się do bardziej efektywnej nauki.

Nauczyciel staje się zatem facylitatorem, który zaplanuje i przeprowadzi proces w taki sposób aby:

• - w jak najkrótszym czasie osiągnąć zaangażowanie uczestników oraz realizację celu nauczania,
• - proces decyzyjny był wsparty odpowiednimi narzędziami, które zapewnią pełne wykorzystanie potencjału uczniów,
• - wszyscy uczniowie byli zaangażowani w proces nauczania,
• - uczniom mieli możliwość samodzielnego odkrywania wiedzy, a nauczyciel angażował się tylko wtedy, gdy uczeń potrzebuje wskazówki.

Nauczyciel w systemie edukacji XXI wieku

Nowe osiągnięcia w dziedzinie technologii informacyjnych i komunikacyjnych wymuszają konieczność zmiany modelu edukacji, a szczególnie tego związanego z edukacją na odległość. W tym kontekście odkrywamy zupełnie nowe role dla nauczyciela, który musi zrozumieć, że jego uczniowie mogą być od niego lepsi w niektórych dziedzinach i, że to on może uczyć się od nich uczyć:

Tab. 1. Role nauczyciela i ucznia w procesie edukacji

Źródło: Opracowanie własne

Dzisiaj nauczanie jest dużo bardziej skomplikowane i wymagające niż było kiedykolwiek wcześniej. Nauczyciele muszą realizować nowe wzywania, które przed nimi postawił rozwój technologii informacyjnokomunikacyjnych.

Dziś obowiązki nauczyciela w zakresie nauczania mogą obejmować także takie zadania jak tworzenie indywidualnego, wirtualnego środowiska nauczania, modyfikowanie zadań stawianych sobie przez uczniów, ułatwianie uczenia się poprzez budowanie indywidualnej bazy wiedzy każdego ucznia czy też mentoring.

W praktyce zmusza to nauczyciela przyzwyczajonego do tradycyjnej pracy w systemie klasowo – lekcyjnym nie tylko do zmiany trybu pracy, ale również do opanowania katalogu narzędzi i programów pomocnych w nauczaniu zdalnym.

Dostęp do internetu promuje i ułatwia szybką dystrybucję informacji, ale nauczanie to nie tylko surfowanie po stronach www lub pobieranie zawartości i dostęp do różnych zasobów. Należy podkreślić, że nauka w szkole XXI wieku nie ma nic wspólnego z nauką w klasie, jest bardziej skomplikowana, i wymaga stosowania przez nauczyciela różnych metod. Niewątpliwie jej zaletą jest to, że komputery mają ogromny potencjał i właściwie wykorzystane potrafią wzbogacić proces uczenia się.

Aby sprostać nowym wymaganiom nauczyciel musi poznać: 

• - pedagogiczne podstawy kształcenia przez całe życie i znajomości ich wpływu na środowisko kształcenia, umiejętności integrowania i promowania innowacji oraz technologii w kształceniu, 
• - zasady kompetentnego wdrażania i stosowania technologii do wspierania kształcenia oraz zarządzania jego procesem

Ponadto kompetentny nauczyciel musi sprawnie obsługiwać komputer i korzystać z podstawowych programów do przetwarzania tekstu, arkuszy kalkulacyjne, poczty e-mail, itp.

Przyjmując zatem na siebie nowe role, nauczyciele powinni uaktualnić swoją wiedzę i zdobyć nowe umiejętności, nie tylko techniczne, ale również pedagogiczne, tak mógł w pełni wykorzystać potencjał technologii w celu poprawy procesu uczenia się.

Nauczanie przez dyskusję, czy w systemie klasowo-lekcyjnym F2F czy też on-line, wymaga podejścia, które opiera się na udziale wszystkich podmiotów - zarówno nauczycieli jak i uczniów. Wszyscy uczestnicy procesu uczenia się biorą odpowiedzialność za jego efekty. Na nauczycielu ciąży obowiązek ustalenia jasnych wytycznych dla uczniów oraz przygotowanie ich do efektywnego uczestnictwa dyskusji. Uczniowie wnoszą do dyskusji zdobyta wcześniej wiedzę i doświadczenie, które uzyskali poprzez czytanie, słuchanie i interakcje z osobami- również poza szkołą. Aby dyskusja przebiegała zgodnie z założeniami procesu dydaktycznego, nauczyciel musi zadbać o utrzymanie głównego jej wątku i niewdawanie się w dyskusje poboczne.

Podstawowa rola nauczyciela sprowadza się więc do tworzenia społeczności uczącej się. Zgodnie z teorią konstruktywistyczną, uczenie się jest procesem aktywnym, ściśle powiązanym z innymi ludźmi: nauczycielami czy też rówieśnikami. Jest to również uczenie kontekstowe, bowiem nie uczymy się pojedynczych, abstrakcyjnych, oderwanych od rzeczywistości faktów, lecz czerpiemy z naszego doświadczenia i praktyki.

Uczniowie muszą zatem nauczyć się niezależności i aktywności, tak aby nauczanie było efektywne.

Nauczyciel chcąc w pełni wykorzystać możliwości współczesnego nauczania, musi posiadać niezbędne kompetencje i umiejętności. Nie ma co prawda żadnych standardów, które by je określały, ale z własnego doświadczenie wiem, że można do nich zaliczyć:

• - umiejętność posługiwania się podstawowymi komunikatorami: e-mail, czaty, fora dyskusyjne,
• - znajomość metod skutecznego nauczania,
• - znajomość podstaw prawa autorskiego i ochrony danych osobowych.

Powyższe kompetencje nie stanowią oczywiście katalogu zamkniętego, są raczej jedynie zarysem podstawowych umiejętności wymaganych od nauczyciela prowadzącego zajęcia.

Ale nauczyciel poza wymienionymi wyżej umiejętnościami, musi być również dobrym facylitatorem. Oczywiście niektóre aspekty jak osobista wrażliwość i zaangażowanie, zależą od osobowości, ale warto też zwrócić uwagę na następujące cechy: 

• - wrażliwości na odczucia uczniów: tworzenie i utrzymywanie atmosfery zaufania i szacunku wymaga świadomości tego, jak ludzie reagują na podczas dyskusji,  a także jak przyjmują opinie i reakcje innych. Nauczyciel winien wyczuć, jak reagują uczniowie w sytuacji urażonej ambicji czy nawet gniewu, i wiedzieć jak      zareagować w danej sytuacji, tak aby nie osłabić zaangażowania uczestników szkolenia, wrażliwość na odczucie grupy: w każdej grupie, znajdują się osoby z bardzo różnym nastawieniem do nauczania. Są takie, które bardzo  chcą się uczyć, entuzjastycznie nastawione, ale są też znudzone czy też nawet niechętne. Właściwe postrzeganie całości i reagowanie na procesy grupowe to podstawowe zadanie nauczyciela. 
• - zdolność do słuchania: to niezwykle cenna umiejętność, bo dotyczy nie tylko słuchanie tego co jest wyraźnie powiedziane, ale często również znaczeń ukrytych. Nauczyciel facylitator powinien często odwoływać się do komentarzy uczestników, podsumowując je w swoich wypowiedziach.
• - takt: czasami prowadzący musi podjąć działania lub wyrazić opinię, które są niewygodne dla grupy. W sytuacjach takich, nauczyciel musi wykazać się szczególnym taktem i wyczuciem w kontaktach emocjonalnych z uczestnikami szkolenia.
• - kooperacja: współpraca w grupie może czasami wydawać się frustrująca i nieefektywna, i w sytuacjach takich nauczyciel czuje pokusę, by wziąć na siebie rolę główną rolę, znana doskonale z nauczania tradycyjnego. W sytuacji takiej musi jednak być gotów na współpracę i współdzielenie się wiedzą.
• - wyczucie czasu: nauczyciel facylitator musi wiedzieć kiedy dyskusję zakończyć, kiedy zmienić temat lub zwrócić uwagę, że uczeń znacząco odbiega od głównego nurtu wypowiedzi.
• - elastyczność: nauczyciel musi zaplanować cały proces dydaktyczny, ale musi być tez gotowy zmienić te plany jeśli będą tego wymagały potrzeby grupy.
• - poczucie humoru: umiejętność śmiania się z siebie i dzielenie się uśmiechem z innymi potrafi rozładować każdą, nawet bardzo trudną sytuację towarzyską.
• - pomysłowość i kreatywność: każda grupa jest tak różna, tak jak ludzie, którzy ją tworzą. Dobry nauczyciel potrafi wykorzystać wiedzę i umiejętności uczestników, tak aby wzbogacić proces nauczania.

Niezwykle istotnym obowiązkiem nauczyciela w XXI wiecznym systemie edukacji jest:

• - wspieranie autonomii ucznia.
• - promowanie aktywnych postaw uczniów.
• - wykorzystywanie posiadanej już przez uczniów wiedzy i umiejętności jako fundamentu do budowania nowej wiedzy.
• - budowanie interakcji uczeń – uczeń i uczeń-nauczyciel.
• - współpraca z uczniami w ramach ich samorozwoju i odpowiedzialności za własne nauczanie.
• - zapewnienie odpowiedniego środowiska nauczania, materiałów, grup dyskusyjnych i multimediów.
• - zapewnienie szybkiej i dokładnej informacji zwrotnej dla uczniów.

Roman Lorens

Specjalista prawa oświatowego, trener, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, wieloletni wykładowca.