Wdrożenie e-nauczania, wymaga od nauczycieli zdobycia nowych umiejętności, które pozwolą im swobodnie prowadzić zajęcia edukacyjne i pracować w wirtualnym środowisku.

Współczesny nauczyciel pracujący w cyfrowej szkole, musi umieć wykorzystywać nowe środowiska uczenia się, współtworząc i współdzieląc się wiedzą z uczniami. Należy podkreślić, że podstawowym elementem skutecznej edukacji na odległość jest komunikacja pomiędzy nauczycielem i uczniem. Kluczową rolę w tworzeniu skutecznego środowiska komunikacyjnego odgrywa dobrze wykształcony nauczyciel, znający zarówno narzędzia TIK jak i współczesne koncepcje pedagogiczne.

Wyzwania współczesnego nauczyciela

Współczesny nauczyciel pracujący w cyfrowej szkole, musi umieć wykorzystywać nowe środowiska uczenia się, współtworząc i współdzieląc się wiedzą z uczniami. Należy podkreślić, że podstawowym elementem skutecznej edukacji jest komunikacja pomiędzy nauczycielem i uczniem. Kluczową rolę w tworzeniu skutecznego środowiska komunikacyjnego odgrywa dobrze wykształcony nauczyciel, znający zarówno narzędzia TIK jak i współczesne koncepcje pedagogiczne.

Głównym celem współczesnej edukacji jest spełnianie indywidualnych potrzeb, interesów i możliwości poszczególnych uczniów. Wraz z rozwojem Internetu i technologii multimedialnych obserwujemy bardzo dynamiczny rozwój kształcenia na odległość. Jest to nowy model edukacji, o ogromnym potencjale rozwojowym, który może przyczynić się do optymalizacji rozwoju ucznia w nowym środowisku edukacyjnym.

Dostępne zarówno dla nauczyciela jak i ucznia materiały dydaktyczne zawierają cyfrowe materiały do czytania, podcasty (nagrane sesje do elektronicznego słuchania), filmy wideo, materiały multimedialne czy też testy on-line.

Nauczyciel może również tworzyć wraz z uczniami wspólne przestrzenie edukacyjne, wykorzystując do tego portale skocznościowe, blogi czy wiki, czyli strony internetowe, które mogą być modyfikowane przez wszystkich użytkowników).

Dzięki zastosowaniu przez nauczyciela narzędzi TIK w edukacji, uczniowie zyskują możliwość dostosowania nauki do indywidualnych potrzeb, mogą tworzyć nowe treści i udostępniać je kolegom i innym osobom uczącym się, a także uzyskać dostęp do znacznie szerszego zakresu zasobów edukacyjnych niż te, które zawarte są w ich podręczniku. Otwarte technologie umożliwiają wszystkim naukę w dowolnym miejscu, czasie, za pośrednictwem dowolnego urządzenia i przy wsparciu wszystkich użytkowników.

Należy także podkreślić, że narzędzia TIK umożliwiają opracowywanie nowych rozwiązań na rzecz uczenia się lepiej dopasowanego do indywidualnych potrzeb dzięki udostępnianiu nauczycielom dokładniejszych i bardziej aktualnych informacji o postępach uczących się.

Modele nowoczesnego kształcenia

Rozwój modeli nauczania jest w ostatnich latach charakterystyczną cechą innowacyjności w nauczaniu. Kluczowym elementem każdego modelu nauczania jest rola nauczyciela, który współtworzy z uczniem interaktywne środowisko nauczania. Umiejętne wykorzystanie różnorodnych metod nauczania, pozwala nauczycielowi:

• - zindywidualizować proces nauczania, a w konsekwencji określić, co uczniowie powinni umieć po zakończeniu sekwencji realizacji podstawy programowej,
• - wybrać odpowiednie techniki nauczania, strategie i metody efektywnego wykorzystania sytuacji nauczania i materiałów do realizacji celów,
• - doprowadzić do pożądanych zmian w zachowaniu uczniów,
• - osiągnąć pożądaną interakcję nauczyciel-uczeń w trakcie nauczania.

Poniższej przedstawiam zestaw modeli nauczania pozwalających na efektywne wykorzystanie narzędzi TIK w procesie dydaktycznym:

• Nauczanie podające z wykorzystaniem TIK
   

Popularność modelu nauczania podającego jest bardzo duża, gdyż w dzisiejszym rozumieniu cele kształcenia wiążą się z przyswajaniem i przechowywaniem wiadomości. Podawanie wiadomości skutecznie pomaga uczniom przyswoić sobie zestaw informacji, których nauczenia się wymaga społeczeństwo.

• - nauczaniu podającym można wyróżnić pewne cechy, które dają się zestawić z odpowiednimi cechami nauczania problemowego:
  • Nauczanie podające to przekazywanie lub udostępnianie uczniom gotowych informacji przez nauczyciela lub podręcznik i ich zapamiętywanie. Zaliczamy tu: dialog, przemówienie, wykład, książkę i czasopismo, płyty, kasety i środki masowej komunikacji. W tym nauczaniu nauczyciel główny wysiłek kładzie na odpowiednie przedstawienie materiału, a nie na ucznia.
  • W tak rozumianym nauczaniu istnieje możliwość powstawania luk. Mogą być spowodowane chwilową lub stałą niedyspozycją psychiczną nauczyciela lub uczniów.

W związku z powyższym nauczanie podające nie może zapewnić wszystkim uczniom opanowania wszystkich wiadomości i sprawności. Uczniowie osiągają wyniki częściowe, a ich rozpiętość zależy od: poziomu i postawy uczących się, uprzedniego doświadczenia i wiadomości, zdolności i motywów uczenia się i stopnia aktywności i włożonego wysiłku.

Na teoretyczną koncepcje modelu nauczania podającego składają się, wzajemnie uzupełniając: pojęcie struktury wiedzy, psychologia uczenia się materiału znaczącego, elementy psychologii poznawczej związane z reprezentowaniem i przyswajaniem wiedzy.

W modelu nauczania podającego możemy wyróżnić kilka metod, na przykład:

• - wykład informacyjny (konwencjonalny),
• - wykład problemowy, wykład konwersatoryjny, opowiadanie, opis.
• - metodzie tej z powodzeniem można wykorzystać ICT. Choć główny nacisk w edukacji wspomaganej ICT powinien być kładziony na interaktywność i zaangażowanie ucznia w procesy edukacyjne, to wielu przypadkach tok zajęć przybiera postać lekcji podającej.

W celu wzmocnienia efektywności i atrakcyjności powyższych metod, możemy wykorzystać ICT, między innymi:

• - prezentacje multimedialne,
• - tablice interaktywne,
• - nagrania audio i video,
• - ogólnodostępne programy i treści zawarte w Internecie,
• - materiały multimedialne przygotowane przez wydawnictwa.

• Kształcenie wyprzedzające

Istotą kształcenia wyprzedzającego jest aktywne organizowanie wiadomości w procesie samodzielnego zbierania informacji, a także przez poszukiwanie odniesień we własnej wiedzy dotychczasowej.

Uczniowie, aby zrozumieć nowy materiał, używają wcześniejszej wiedzy, poszukują w pamięci informacji i doświadczeń, które pozwolą im na zrozumienie nowego materiału i nadanie mu znaczenia.

Zdaniem S. Dylaka^[1] wyróżniamy następujące etapy strategii kształcenia wyprzedzającego:

• - aktywacja: uczniowie przystępując do realizacji określonego zagadnienia aktywują swoją wiedzę bazową – posługując się wyobrażeniami, obrazami rzeczy, zgodnie z tym, jak one jawią się im w życiu codziennym. Istotą tego etapu jest aktywowanie wiedzy uprzedniej oraz formułowanie pytań, na które chcą znaleźć odpowiedź.
• - przetwarzanie: odbywa się w środowisku cyfrowym, a uczniowie w oparciu o wskazane lub przygotowane przez nauczyciela materiały dydaktyczne na dany temat tworzą cyfrowe materiały (prace) – strony www, e-portfolio, prezentacje multimedialne, filmy, animacje. Uczniowie pracują samodzielnie bądź w grupach, porozumiewając się między sobą oraz z nauczycielem – porządkują i kategoryzują zebrany materiał, tak aby opracować dane zagadnienie w sposób wyczerpujący i interesujący.
• - systematyzacja: podobnie jak pierwszy etap, realizowany jest on na lekcji (lekcjach), w obecności nauczyciela. Nauczyciel nie prowadzi tradycyjnego wykładu, a uzupełnia, interpretuje, systematyzuje i odpowiada na uczniowskie pytania, tak aby uczniowie mogli dokonać korekty w swoich notatkach w portfolio i na opracowanych przez siebie stronach www.
• - ocena i ewaluacja: w procesie ewaluacji uczniowie jako sędziowie, krytycy i recenzenci orzekają o swojej pracy i osiągnięciach, np. Co się w ich wiedzy zmieniło od czasu zajmowania się danym tematem, co można by dodać, czy i jak można by zorganizować pracę?

Zadaniem nauczyciela jest ocena pracy uczniów w oparciu o kryteria opracowane w porozumieniu z uczniami, a efektem zastosowania takiego podejścia jest przyswojenie przez ucznia określonych wiadomości/operacji czy też osiągnięcie rozumienia nie po to, aby je odwzorować przed nauczycielem jako osobą sprawdzającą, ale aby je zakomunikować innemu podmiotowi i rozwiązać określony problem praktyczny czy zastosować w kontekście. Patrząc z perspektywy współczesnej szkoły, sednem kształcenia wyprzedzającego jest zmiana. Zmienia się bowiem zarówno rola nauczyciela, który przestaje być kierownikiem, a staje się przewodnikiem, moderatorem, który nie tyle naucza co wspomaga w uczeniu się, nie wykłada, ale wyjaśnia i tłumaczy. 

Zmienia się też rola ucznia – z biernego odbiorcy staje się aktywnym kreatorem i konstruktorem własnej wiedzy. W końcu zmienia się też sama lekcja, bowiem jej celem jest teraz ugruntowanie wiadomości i rozwiązanie ewentualnych problemów. Należy zauważyć, że zmienia się w dużym stopniu środowisko nauczania, które z klasowolekcyjnego zmienia się na wirtualne.

• Kształcenie hybrydowe (blended learning)

Blended learning zdaniem autora jest najlepszą formą kształcenia, zakładającą udział różnych technik przekazywania wiedzy w toku nauczania. Takie rozwiązanie pozwala na lepsze stymulowanie uczniów do nauki, co z kolei bezpośrednio przekłada się na osiągane przez nich wyniki. Dlatego też blended learning (nauczanie mieszane) jest tak efektywną metodą kształcenia, bowiem stanowi połączenia nauczania zdalnego z nauczaniem tradycyjnym.

Zajęcia stacjonarne prowadzone są w ten sam sposób co dotychczas, przy czym większą uwagę kładzie się w nich na zdobywanie przez uczniów praktycznych umiejętności. Po ich zakończeniu nauczyciel uaktywnia swoim uczniom nową partię materiału na platformie e-learningowej. Następnie każdy z uczniów samodzielnie zapoznaje się z udostępnionymi materiałami oraz wykonuje samosprawdzające ćwiczenia, utrwalając zdobytą wiedzę. Po zakończeniu danej partii materiału uczeń wykonuje krótki test on-line, który stanowi informację dla nauczyciela, czy wymagania opisane w podstawie programowej zostały przez uczniów utrwalone.

Blended learning odnosi się zatem do integracji narzędzi on-line z tradycyjnymi metodami uczenia się. Model ten ma wiele zalet, gdyż zastosowanie różnych stylów uczenia się sprawia, że nauczanie jest bardziej efektywne, bowiem uczeń zyskuje możliwość weryfikacji wiedzy zdobytej online w trakcie zajęć tradycyjnych. Ponadto nauczyciel poznając potrzeby uczniów w trakcie zajęć tradycyjnych, może przygotować dla nich na zajęcia on-line materiały i ćwiczenia dodatkowe, nie tylko wspomagające te zajęcia, ale również rozwijające zainteresowania uczestników. Nie bez znaczenia jest też fakt, że po zakończeniu zajęć tradycyjnych, nauczyciel może dalej kontrolować postępy i rozwój ucznia pracując z nim na platformie.

• Metoda projektowa

Istota tej metody polega na tym, że uczniowie realizują określone zadanie (przedsięwzięcie) w oparciu o poniższe założenia:

• - projekt powinien mieć charakter interdyscyplinarny, a więc integrujący wiedzę przekazywaną w ramach różnych przedmiotów nauczania,
• - większość decyzji związanych z realizacją projektu (łącznie z propozycją tematu) uczniowie powinni podejmować samodzielnie. Powoduje to, że uczniowie są bardziej niż w wielu innych sytuacjach szkolnych, odpowiedzialni za skutki tych decyzji i ich wpływ na realizowane zadanie.
• - nauczyciel nie odgrywa dominującej roli w trakcie realizacji projektu, pozwalając uczniom na samodzielność,
• - uczniowie samodzielnie planują i pracują,
• - zdobywanie wiedzy następuje wraz z jednoczesnym jej wykorzystaniem w praktyce,
• - uczniowie korzystają z wielu źródeł wiedzy i informacji.

Samodzielność uczniów zaczyna się już od wyboru tematu i jest to to jedno z najważniejszych założeń metody projektów, które w decydujący sposób wpływa na poziom motywacji ucznia i poczucie odpowiedzialności. Samodzielność ucznia dominuje także w pozostałych etapach projektu: zbieranie, selekcja i poszukiwanie informacji, wybór pomysłów rozwiązań, pisemne opracowanie (sprawozdanie), wykonanie projektu i prezentacja. Samodzielność jest wręcz warunkiem skuteczności uczenia się ucznia.

Pracując metodą projektu, można wykorzystać wiele narzędzi ICT: 

• - Komunikacja między uczniami a nauczycielem oraz między samymi uczniami za pomocą np. poczty elektronicznej, komunikatorów czy też serwisów społecznościowych,
• - Internet, jako źródło wiedzy niezbędne podczas poszukiwania informacji na określony przez projekt temat,
• - Prowadzenie bloga projektu, wpisy w serwisie społecznościowym na specjalnie do tego utworzonym fanpage, zapiski na Twitterze,
• - Prezentacja końcowa pracy na forum grupy przy wykorzystaniu multimediów.
• - Nauczanie problemowe (problem based learning – PBL)

Metody te są zorientowane na samodzielne dochodzenie do wiedzy. Uczniowie pod opieką nauczyciela rozwiązują problemy praktyczne i teoretyczne. Metody te aktywizują uczniów intelektualnie. Są sposobem na samodzielne dochodzenie do wiedzy i przekształcanie jej z biernej w czynną. Dodatkowo sprzyjają odkrywaniu nowych wiadomości i wykorzystywaniu ich w praktyce. Sprawiają, że uczniowie nie przechodzą obojętnie wobec sytuacji, której nie rozumieją albo nie potrafią rozwiązać, tylko poszukują rozwiązania i wykorzystują je w praktyce^[2].

Zalicza się do nich: klasyczną metodę problemową, metodę przypadków, metodę sytuacyjną, burzę mózgów, mikronauczanie i gry dydaktyczne.

Projektowanie jednostek i mediów dydaktycznych w nauczaniu problemowym powinno uwzględniać następujące ogniwa:

• - nakierowanie uczniów na problem,
• - przygotowanie uczniów do samodzielnego uczenia się,
• - badania przeprowadzane samodzielnie i w grupie,
• - analizowanie i ocenianie procesu rozwiązywania problemu.

W przypadku nauczania problemowego można z powodzeniem wykorzystywać ICT. Należy jednak zadbać o to, aby komputery nie zastąpiły prawdziwych eksperymentów, pokazów i demonstracji. 

• Gamifikacja

Grywalizacja lub gryfikacja lub gamifikacja (ang. gamification) polega na wykorzystaniu mechaniki znanej np. z gier fabularnych i komputerowych, do modyfikowania zachowań uczniów w sytuacjach niebędących grami, w celu zwiększenia zaangażowania ludzi. Gamifikacja pozwala zaangażować uczniów do zajęć, które są zgodne z oczekiwaniami nauczyciela, nawet jeśli są one uważane za nudne lub rutynowe.

Głownym celem gamifikacji jest zatem zaprojektowanie procesu edukacji w sposób wzorowany na grach, aby zwiększyć zaangażowanie, efektywność i pozytywne nastawienie uczniów. Inaczej mówiąc, w środowisku edukacji implementujemy znane z gier mechanizmy motywacyjne i systemy organizacji pracy, które skutecznie zachęcają do długotrwałego, powtarzalnego i szczerze zaangażowanego wysiłku.

W kontekście edukacyjnym, gamifikacja polega na takim zaprojektowaniu procesu dydaktycznego oraz metod pomiaru i ewaluacji efektów kształcenia, aby stworzyć środowisko edukacyjne działające podobnie jak gra i zachęcające do strategicznego podejścia. Musi zaoferować uczniom siatkę długo i krótkoterminowych celów, przejrzyste reguły działania, zasady ewaluacji wyników oraz mechanizm szybkiej (najlepiej natychmiastowej) informacji zwrotnej o czynionych postępach. A przede wszystkim, system ten musi umożliwiać wybór pomiędzy różnymi opcjami, pozwalając na skalowanie poziomu trudności do poziomu umiejętności i na wypracowanie własnej strategii działania w realizacji celów edukacyjnych.

Roman Lorens

Specjalista prawa oświatowego, trener, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, wieloletni wykładowca.

[1] Podaję za: Dylak S.: Metodyka kształcenia strategią wyprzedzającą, https://issuu.com/jacekcibor/docs/dylak_khan  [dostęp 23.07.2019].

[2] Podaję za: W.Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1998, s.261-263.